Nhận diện hành vi gian lận báo cáo tài chính của các doanh nghiệp niêm yết trên sàn chứng khoán Việt Nam

Abstract

Báo cáo tài chính (BCTC) là nguồn thông tin quan trọng mà các nhà đầu tư hay các chủ nợ sử dụng để ra các quyết định kinh tế. Do đó, các nhà quản lý doanh nghiệp có xu hướng thực hiện hành vi gian lận trên BCTC nhằm đáp ứng các kỳ vọng của nhà đầu tư, của chủ nợ và của chính nhà quản lý. Nghiên cứu này tập trung nhận diện hành vi gian lận BCTC của các doanh nghiệp niêm yết tại Việt Nam dựa trên lý thuyết về tam giác gian lận của Cressey (1953). Cụ thể, nghiên cứu nhằm nhận diện các khoản mục, chỉ tiêu, tỷ số trên BCTC có sự nhạy cảm với hành vi gian lận BCTC trên ba khía cạnh là: đặc điểm doanh nghiệp gian lận, phương thức gian lận và mục đích gian lận. Sau đó nghiên cứu tiếp tục xem xét liệu chiều hướng tác động sẽ thay đổi ra sao khi quy mô nợ vay và quy mô vốn chủ sở hữu thay đổi. Dữ liệu nghiên cứu bao gồm 3.370 quan sát từ 350 doanh nghiệp niêm yết trên sàn HOSE và HNX trong thời gian 10 năm từ 2013 đến năm 2022. Kết quả nghiên cứu cho thấy các doanh nghiệp có tỉ lệ nợ cao, hay có vốn chủ sở hữu lớn đều gia tăng hành vi gian lận BCTC, với hình thức gian lận là khai khống doanh thu và khai thiếu chi phí, để làm đẹp các chỉ số về khả năng thanh toán (biểu hiện qua khả năng đảm bảo lãi vay), các chỉ số về khả năng sinh lời (biểu hiện qua EPS), và các chỉ số về hoạt động (biểu hiện qua số vòng quay hàng tồn kho). Ngoài ra, nghiên cứu cũng cung cấp bằng chứng về mối quan hệ hình chữ U giữa đặc điểm của doanh nghiệp (có tỉ lệ nợ cao, hay vốn chủ sở hữu lớn) với khả năng gian lận BCTC. Cụ thể khi tỉ lệ nợ, hoặc vốn chủ sở hữu còn ở mức thấp thì doanh nghiệp chưa/hạn chế thực hiện hành vi gian lận, nhưng khi quy mô (vốn và nợ) tăng lên thì doanh nghiệp gia tăng thực hiện hành vi gian lận.